معرفی سازهای ایرانی
سازهای ایرانی و انواع آن و معرفی سازهای ایرانی، در این مقاله قصد داریم پرکاربردترین سازهای ایرانی را به اختصارتوضیح دهیم :
ساز هر کشور، قصه گوی نوای مردم آن کشور است. آن ها یک نوع برایند هنرمندانه از فرهنگ، رسم و آیین اند که نوازنده آن را به صدایی شنیدنی تبدیل می کند.
تار
تاراز دسته سازهای زهی و مضرابی (زخمه ای) و ساز های ایرانی ست که با مضراب نواخته می‌شود. در ساخت این ساز از چوب، پوست، استخوان، زه ( روده تابیده چهارپایان) و فلزاستفاده می شود و طول آن حدود 95 سانتی متر است. تار در ایران و برخی مناطق خاورمیانه مانند تاجیکستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان و گرجستان جزء موسیقی سنتی این کشورهاست. در گذشته تار ایرانی پنج سیم (یا پنج تار) داشت. غلامحسین درویش یا درویش خان سیم ششمی به آن اضفه کرد که همچنان به کار می‌رود. کاسهٔ تار از کنده کهنه چوب توت ساخته می‌شود که هرچه این چوب کهنه‌تر باشد به دلیل خشک بودن تارهای آن چوب تار دارای صدای بهتری خواهد بود. پرده‌ها از جنس روده گوسفند و دسته و پنجه معمولاً از چوب گردو تهیه میشوند.
سه تار
سه‌تاراز دسته سازهای زهی (مضرابی) ست که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته می شود . در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. صدای این ساز ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است . سه‌تار در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است. سه‌تار جزئی از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه به خاطر روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته میشوند و مجموعه این دو را سیم «بم» می‌نامند.
باغلاما
باغلاما (به ترکی: Bağlama) از دسته سازهای زهی(سازهای ایرانی) ست. با مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست (شلپه – شرپه) نواخته می‌شود. هفت سیم دارد که به سه گروه سه‌سیم، دوسیم و دوسیم تقسیم می‌شود. ریشه گرفته از مردم منطقه آناتولی و آذربایجان است. نوع دیگری از این ساز با دسته بلندتر در ایران با نام دیوان شناخته می‌شود. در ترکیه معاصر ساز باغلاما نقش اصلی در اکثر گروه های موسیقی محلی و ارکسترها و موسیقی پاپ دارد. باغلاما در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی محلی ترکی قشقایی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و کشورهای بالکان استفاده می‌شود.
عود
عود یا بربط و یا رود ازدسته سازهای زهی زخمه ای است و از جمله معمول‌ترین سازهای موسیقی ایران قدیم است به شکل گلابی، از جنس چوب در خت توت یا آبنوس با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه که در خاورمیانه و کشورهای عربی شمال آفریقا رواج دارد. طول این ساز تقریبا 85 سانتی متر است و هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا گذاشته می‌شود.
تنبور
تنبوریا تمبور کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای زهی ست و یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی است که جنبه عرفانی و حماسی دارد. این ساز دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گلابی شکل دارد و معمولاً از چوب توت ساخته می‌شود. در این ساز سیمها از روی دسته‌ای بلند و کاسه‌ای عبور کرده و با ضربه انگشتان نواخته می شود . تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است . طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر و دارای سه سیم است.
سنتور
سنتور یکی از کهن‌ترین سازهای ایران به‌شمار می‌رود و از دسته سازهای زهی مضرابی موسیقی ایرانی است. شکل ظاهری ساز، جعبه‌ی ذورنقه‌ای شکل است که ضلع بلند آن در جلو نوازنده قرار می‌گیرد. دارای ۷۲ سیم و 9 خرک می باشد و با دو زخمهٔ چوبی (مضراب) نواخته می‌شود.. جنس سنتور تماماً از چوب می‌باشد. سنتور با دو چوب نازک که به آن‌ها «مضراب» گفته می‌شود، نواخته می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که باعث نرمتر شدن و کم رنگ‌تر شدن آوای سنتور می‌شود. این ساز به خوبی توانایی تک نوازی و هم نوازی را دارا می‌باشد. نوازندگان به نام این ساز عبارتند از : محمدحسن خان سنتور، محد صادق خان، حبیب سماعی حضور، حبیب سماعی، علی اکبر شاهی، ابوالحسن صبا، فرامرز پایور، پرویز مشکاتیان، اردوان کامکار و بسیاری دیگر …..
دوتار
دوتاراز دسته سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است و همان‌طور که از نام آن پیداست، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند. قدمت دوتاربه چند هزار سال قبل می رسد و می‌توان از آن به عنوان مادر تنبور و سه‌تار یاد کرد هنر ساختن و نواختن دوتار در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو در کلمبیا در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. حوزه‌های نواختن دوتار از شمال خراسان تا جنوب و شرق خراسان و نواحی ترکمن‌نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی‌آباد کتول و همچنین برخی مناطق استان مازندران می باشد. این ساز در نواحی مختلف، با کمی تغییر در شکل وتغییر در نحوه نوازندگی دیده می‌شود.
رباب
رَباب(Rabab) سازی قدیمی است از دسته سازهای زهی مضرابی(زخمه ای) ایران است. خاستگاه رباب خراسان ، سیستان و بلوچستان و افغانستان می‌باشد. بیش از یک هزار سال قدمت دارد و نام پارسی‌اش رواده می‌باشد. نواختن رباب بیشتر در شرق و جنوب شرقی ایران رواح دارد. ساز رباب معمولان از چوب، پوست، زه یا نخ نایلون ساخته می‌شود. بدنه ساز از چوب توت بی دانه ساخته می‌شود که داخل آن تهی بوده و پوست روی آن از پوست بزغاله کشیده می‌شود، تارهایش در قدیم «زه» یا روده بود که استاد محمدعمر تغییراتی اصلاحی در پرده‌ها و تارهای رباب ایجاد کرد و تار نایلون به کار برد. از 4 قسمت کلی، شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده و تعداد سیم‌های رباب 6 یا 3 سیم جفتی است. در گروه‌نوازی‌ها، رباب را به صورت افقی روی زانو می‌گذارند (مانند عود یا تار) و با مضراب می نوازند.
کمانچه
کَمانچه از دسته سازهای زهی زخمه ای در موسیقی ایرانی است. و جنس قسمت‌های مختلف آن چوپ، پوست، استخوان و فلز است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد. جزئی از سازهای ملی ایران است و به علت وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و همچنین ظرافت صدا ، در خاورمیانه و خاور دور بسیار معمول است و سابقه بسیار زیادی دارد. و بعد از تار مهمترین ساز موسیقی ایرانی است.روح الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، کمانچه را تکامل یافته ساز رباب می داند. نوعی از کمانچه معروف به کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» می‌گویند
قیچک
قِـیچَک یا غیژک از دسته سازهای زهی در موسیقی ایرانی است. طراحی و ساخت این ساز به ویولن بسیار شبیه بوده و سیم های آن فلزی می باشد. برای نواختن این ساز باید قیچک را به صورت نشسته و عمودی در دست نگه دارید و با استفاده از آرشه به صورت افقی بر روی سیم های فلزی آن حرکات رفت و برگشت را برای نواختن آوازهای بی نظیر بکشید. طول این ساز قدیمی در حدود 56 سانتی متر می باشد . این ساز از نظر نوازندگی شبیه به ویولن‌سل است و حتی در نوع بزرگ‌تر آن که به قیچک بم معروف است، از آرشهٔ ویولن‌سل استفاده می‌شود. نس کاسهٔ طنینی قیچک از چوب گردو یا توت بوده و سیم‌های آن فلزی هستند. این ساز دارای قدمت بسیار زیادی است و در موسیقی نواحی ایران کاربرد فراوانی داشته و دارد.
دف
دَف، از دسته سازهای کوبه‌ای است. شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند و باضربات انگشت های دست نواخته می شود. این ساز از سازهای ضربی ایرانی شبیه به دایره ولی بزرگ‌تر از آن و با صدای بم‌تر است.ساز دف از آلات موسیقی ایران باستان و کشورهای همجوار آن است. دف معمولاً از پوست حیوانات ساخته می شود. دف دارای یک قاب چوبی،زنجیر و پرده ای از پوست حیوانات است.
تمبک
تمبک(تنبک، دمبک، دندونک و ضَرب) از دسته سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز به نوازنده این امکان را می دهد که از تمام انگشتان دو دست خود استفاده کند. لذا نوازندگی این ساز مستلزم قدرت بالای تکنیکی و متریکی می باشد. بدنهٔ تمبک را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، اما امروزه تنها از چوب در ساختن تمبک استفاده می‌شود.
دایره
ساز دایره از دسته سازهای کوبه ای است، در اندازه های مختلفی ساخته می شود. این ساز شباهت زیادی بهساز دف دارد اما نسبت به دف کوچک تر است و صدای متفاوت تری دارد. دایره معمولاً دارای زنجیرهای کوچکی است که به دیواره چوبین آن نصب شده، همچنین دایره از دف کوچک‌تر است. دایره بیشتر در معابد و دربارها استفاده می شد. تاریخچه ساز دایره به قرن ها پیش برمی گردد. دایره به غیر از ایران در کشورهایی همچون افغانستان، آذربایجان، ازبکستان، تاجیکستان و نواحی اویغورنشین چین رواج دارد. در موسیقی آذربایجان دایره معمولا با عنوان ساز ریتمیک که عاشیق را همراهی می کند مورد استفاده قرار می گیرد. اوزئیر حاجی بی اف موزیسین مشهور آذربایجان آن را به عنوان ترکیب اصلی سازهای ارکستر ملی قرار داده است و اولین نت نویسی این ساز توسط این آهنگساز صورت گرفت.
سرنا
ساز سُرنا یا سورْنا از دسته سازهای بادی باستانی ایرانی است که از چوب ساخته می شود و از دسته سازهای دو زبانه است. سرنا ی محلی بیشتر با دهل نواخته می شود و در بعضی نواحی مانند بختیاری و دزفول از سرنای کوچک استفاده می شود. سرنا سازی نه تنها محلی، بلکه قدیمی است. در اشعار شعرای ایران بسیار نام سرنا، سورنا و سورنای آمده است
سُرنا و کَرنا هر دو به معنی بوق و با لغت (به انگلیسی: Horn) در انگلیسی از یک ریشه می باشند. در اصل در میان اقوامی که زبان هند و اروپایی اولیه را صحبت می کردند این ساز به علت اینکه از شاخ حیوانات ساخته می شد به این اسم نامیده شد.
قانون
قانون از دسته سازهای زهی زخمه ای است. این ساز دارای جعبه ای چوبی به شکل ذوزنقه است تعداد زیادی سیم نایلونی و فلزی به دو سوی جعبه وصل میشوند و در مسیر خود از روی خرک چوبی که بر قطعه کوچکی از پوست حیوان تکیه دارد، عبور می کنند. سیمها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشیهایی که وضع ستونی دارند، پیچیده می شوند. به وسیلهٔ دو انگشت سبابه و دو مضراب (که میان حلقه‌ای که به انگشت کرده‌اند و خود انگشت قرار می‌گیرند) نواخته می‌شود
گردآوری شده توسط آموزشگاه موسیقی دامور